Ислом цивилизацияси меросини акс эттирувчи ноёб ёдгорликлар Ўзбекистон ҳудудида, хусусан, Самарқанд, Бухоро, Хива, Тошкент, Кеш, Насаф, Термиз, Aндижон, Марғилон ва Қўқонда шаҳарларида жойлашган.
Музей экспонатларидаги Ўзбекистон Ислом цивилизацияси маркази музейи ходими, Тошкент давлат педагогика университети профессори С. Булатов шундай деди: “Самарқанд, Бухоро ва Хиванинг тарихий ва маданий ёдгорликларини зиёрат қилган юртдошларимиз, кўплаб хорижий сайёҳлар маҳорат билан намойиш этилган безаклар ва нақшлар тасвиридан мафтун бўлганлиги ва ҳайратини яширишмайди.
Биноларни нақшлар билан безаш азалдан инсон маънавий дунёқарашини бойитиб келган. Шунинг учун меъморчиликда бинолар безагига алоҳида эътибор берилади. Бизгача етиб келган ноёб меъморий ёдгорликларга назар ташласак, уларни безаш санъати доимий такомиллашиб бораётганини кўрамиз.
Исломда тирик мавжудотлар тасвирига сиғинишнинг йўқлиги тасвирий санъатда муайян услубнинг шаклланишига олиб келди. Меъморчиликда, айниқса, Aмир Темур даври безак санъати ўзининг энг юқори чўққисига чиқди. Ушбу давр меъморий дизайни турли хил ранг ва нақшларни ўз ичига олади. Қуръони Каримдан олинган оятлар бинонинг маълум жойларида, одатда хаттотлик санъати усталари томонидан битилган.
Биноларнинг ташқи ва ички қисмини безаш санъати меъморий шаклларнинг умумий уйғунлигини англатадиган геометрик тузилмалар аниқлигига алоҳида эътибор берилади. Бино қуришда бир вақтнинг ўзида пардозлаш ва безаш ишлари олиб борилган.
Ғиштлар ва мармар нақшларининг оддий ва безак нақшларидан бир вақтда фойдаланиш яхлит санъатни шакллантирди. Гумбазларнинг думалоқ асоси Қуръон оятлари билан безатилган, тепаси эса ферузаранг ғиштлар билан безатилган. Aрабча ҳарфларнинг ўзига хос хусусияти уларнинг мослашувчанлиги ва нақшинкорлигидир. Бунинг ёрдамида улар бир вақтнинг ўзида нафақат тарбиявий, балки эстетик функцияларни ҳам бажардилар. Ёзувлар олтин нақшлар билан безатилган.
Керамика билан сирланган ғиштларни горизонтал равишда ётқизиш натижасида ноёб нақшга эришилди.
Безакнинг ажралмас қисми бу кўк ва оқ плиткалар билан яхлитликда ўсимлик нақшларининг гулдорлиги ва ўзаро аралашишидир.
Ширинбека опа, Бибихоним ва Туман опа ёдгорликларида Aмир Темур даврида қурилган, расм ва хаттотлик билан бир қаторда ов саҳналари, жанглар ва миллий байрамлар тасвирланган деворлар мавжуд.
Тирик мавжудотлар тимсолининг мавзуси архитектура ёдгорликларида камдан-кам учрайди. Оқ Сарой томларида сиз Шер ва Қуёш тасвирини топишингиз мумкин, бу рамзий маънога эга. Темур ва Улуғбек ҳукмронлиги даврида бинонинг ички тузилиши ҳам ҳар хил бўлган. Девор ва шифт, ҳатто гумбаз ҳам нақшлар билан безатилган. Темур даврида қурилган биноларда ҳашаматли нақшларда кўк ва олтин ранглар устунлик қилган, Улуғбек ҳукмронлиги даврида эса оқ фонда хитой чиннисига ўхшаш кўк нақшлар анъана эди.
Самарқанд, Бухоро, Хива, Тошкент ва бошқа вилоятларда ўзларининг меъморий мактаблари мавжуд эди. Хусусан, Самарқанд нақшлари гуллар, барглар ва поялардан тез-тез фойдаланиши билан ажралиб турарди. Бухоро рангтасвир мактаби декоратив композицияларнинг мураккаблиги, мукаммаллиги ва жозибаси билан яққол кўзга ташланади.
Бухоро нақшларида барглар, мевалар, гуллар ва гулбарглар уйғунлигига алоҳида эътибор берилиб, мураккаб нозикликлар аниқ, аниқ ўлчамларда ишлатилади. Хивалик рассомлар биноларни безашда рангларни камдан кам ишлатишларига қарамай, улар ниҳоятда нафисликка эришганлар. Фарғона рассомлик мактаби вакиллари бино безакларида писта ва анор, атиргул, тол ва бодом меваларини тасвирлашга мойил эдилар. Тошкентдаги меъморий ёдгорликлар қурилиш конструкцияларининг нафислиги ва рангларнинг босқичма-босқич ўтиши, шунингдек ўсимлик расмларининг кенг қўлланилиши билан ажралиб туради.
Манба: http://dkm.gov.uz/ru/millij-kosinkorlik-durdonalari