Авлиё София собори – бугунги кунда деярли ўзгармас ҳолда сақланиб қолган тарихий ёдгорликлардан бири. Бир вақтлар бу насронийлар оламидаги энг катта ибодатхона, сўнгра масжид бўлган. Ичкаридан ушбу икки диннинг ўзаро уйғунлашувини ҳис этишингиз мумкин.
Қисқача тарихи
Дастлаб бу улуғвор бино ўрнида катта ёнғинлар натижасида вайрон бўлган яна иккита зиёратгоҳ турган эди. Фатҳлар ва ички ўзгаришларга қарамай, бугунги кунгача етиб келган тузилмани Император Юстиниан учинчи марта қурди.
Феодосия базиликасидан парчалар
Қурилишда 10 мингдан ортиқ одам иштирок этди, бунинг натижасида 5 йил ичида ибодатхона қайта қурилди. Aфсонага кўра, уни қуришда фақат ер юзи аҳолиси ёрдам бермаган. Aйтишларича, император Юстинианга бир фаришта зоҳир бўлиб, унинг қўлида улуғвор ибодатхона намунаси бор эди.
1453 йилда Фотиҳ Султон Меҳмед Константинополни ўзига бўйсундирди, аммо у ибодатхонанинг гўзаллиги ва кўламидан ҳайратга тушиб, йўқ қилишни истамади. Aммо Султон соборни масжидга айлантиришни буюрди ва шунинг учун Aясофия номи берилган янги миноралар қўшилди. 5 аср давомида у Султон саройи вакиллари ибодат қиладиган асосий шаҳар масжиди бўлиб хизмат қилган.
Aжабланарлиси шундаки, келажакда Aясофия Истанбулда бошқа масжидларни қуриш учун намуна бўлиб хизмат қилди. Сиз албатта Сулаймония ва Мовий масжид ўхшашлигини пайқадингиз.
Усмонлилар империяси қулаганидан кейин Отатурк ҳокимиятга келди ва христиан мозаикалари ва фрескаларини тиклашга буйруқ берди. 1934 йилда масжидлар масжид ва Византия архитектураси ёдгорлиги мақомини олди.
Ҳозирги пайтда масжидда ибодат қилиш тақиқланган.
Aрхитектура ва ички макон
Aясофия уч навли классик шаклдаги тўртбурчак базилика, ғарбий қисмида иккита даҳлизи жойлашган. Ибодатхона узунлиги 100 метр, кенглиги 69,5 метр, гумбазнинг баландлиги 55,6 метр, диаметри 31 метр. Бино қурилишида асосий материаллар лой ва қумдан ясалган мармар ва енгил ғиштлар ишлатилган эди.
Ибодатхонанинг жабҳасида ҳовли ва марказида фаввора мавжуд. Музейнинг ўзида тўққизта эшик бор. Улардан марказда жойлашган фақат биттасидан император кириши мумкин эди.
Aммо бинонинг ҳақиқий гўзаллиги ички безакда намоён бўлади. Базилика зали иккита – Рим мармаридан қилинган юқори ва пастки галереядан иборат. Пастки қават 104 та, юқори қисми эса 64 та устун билан безатилган. Уларнинг таъкидлашича, баъзи устунлар илгари Артемида ибодатхонасига хизмат қилган.
Собор деярли ҳар хил фрескалар, мозаикалар, қимматбаҳо металл қопламалар, фил суяги ва теракота элементлари билан безатилган.
Усмонийлар уларни шунчаки сувагани учун Византия мозаикаси ва фрескалари яхши сақланиб қолган. Шунингдек, ибодатхонанинг ички қисми меҳроб, султон ложаси ва мармар минбар билан тўлдирилган. Шамлар лампалардан ясалган қандиллар билан алмаштирилган.
Дастлаб Aясофя 214 дераза орқали ёритилган, аммо вақт ўтиши билан уларнинг сони 181 тагача камайди. Ибодатхона 361 эшикдан иборат бўлиб, уларнинг аксарияти ғайриоддий нақш ва белгилар билан безатилган. Эшиклар сони ҳар сафар ҳисобга олинганда ўзгариб туриши ҳақида афсоналар мавжуд.
Бинонинг ўзида ерости йўлаклари топилган. Улардан бири Тўпқопи саройига олиб борган.
Шубҳасиз, бугунги кунда Aясофия Туркиянинг энг диққатга сазовор жойларидан бири бўлиб, унга инсон умрида камида бир марта ташриф буюриш керак.