1914 йил июль ойининг охирида профессор Василий Никитин рафиқаси Вера билан Туркистон ўлкасига саёҳатга чиқади. Василий тупроқшунослик билан шуғулланаётганда, Вера кўрган-кечирган таассуротлари асосида кундалик юритади. Биз Тошкент ҳақидаги бир неча қайдларни топдик. Келинг, уларни кўриб чиқамиз.

«Жуда иссиқ, дим. Узоқ уфқлар, бечора ўсимликлар билан қопланган қумлар, туялар подалари, тузли кўллар. Маъюс, одамсиз, жонсиз ва ўзига хос гўзал. Чўлда туяларнинг борлигида қандайдир муҳимликни ҳис этасиз. Ўлик ва даҳшатли куч. Сув қанчалик тансиқ неъмат эканини ҳис қилишни бошлаймиз. Бу чўлда сувсиз нима қилиш ҳақида ўйлаш даҳшатли.

Станцияларда сартлар ¹ ва қирғизлар бор, лекин ҳозирча унчалик кўп эмас. Узум ва тарвузлар сотишади. Ҳарбий поездлар ҳам шу ерда учрайди, аммо кайфият Москвадаги каби эмас. Бу ерда уруш ҳамма нарсага таъсир қилмаган. Беихтиёр бу ҳақида унутасан ва қалбинг ҳаловат топади. Кайфиятим яхши, ўзимни қувноқ ҳис қиляпман.

Бу ерни бутунлай Туркистон жазирамаси қоплаган. Платформадан чиқишингиз биланоқ, қаршингизда иссиқ тандир тургани ҳақидаги таассурот пайдо бўлади. Энди қамиш ва саксовул билан ўралган ҳудуддан ўтиб боряпмиз. Кеча мен ой остида Орол денгизини кўрдим, аммо бу ерда фақат унинг кўрфази бор.

Ниҳоят, Тошкентдамиз. Поезд бу ерга эрталаб соат еттида етиб келди. Қуёш порлайди, аммо барибир салқин. Вокзалда кофе ичиб, шаҳарни кўргани бордик. Бизнинг ихтиёримизда беш соат бор эди. Биз трамвайга ўтириб, мени энг қизиқтирган «Эски шаҳар» томон йўл олдик.

Тошкент менда қандай таассурот қолдирди? Уни тасвирлаш учун рассом бўлишингиз керак. У дарҳол бу шарқий шаҳарни забт этган бўларди. Нима учун дейсизми? Сиз дарҳол англай олмайсиз. Бу ҳашамдор япроқлар, бу баргларнинг бойлиги бўлган ҳамма жойда учрайдиган улкан мирзатераклар хиёбонлари, чиройли осилган мажнунтол барглари ҳайратланарли. Буларнинг бари – жануб қуёшининг порлоқ, жазирама ва кўзни қамаштирувчи нури билан тўлдирилган.

Сартлар ранг-баранг либосларда кўчалар бўйлаб ҳаракатланмоқда. Қуёш нурида жуда гўзал, уларнинг ёрқин белбоғ боғланган тўнлари, бошларига оқ салла ўралган, бронзадек қорайган юзлар, қора соқоллар ва кўзлар. Баъзиларининг бошида олтин ва бахмал билан безатилган кичкина дўппилар бор. Баъзи сартлар сутга чайилгандек оқ рангда, шунчаки қорача юз ажралиб туради. Уларнинг барчаси узун бўйли ва жуда чиройли юзлар. Шунингдек, узун соқолли ва инжилмонанд юзли арманлар ва Бухоро яҳудийлари ҳам бор.

Аксарият сартлар гилам устида ўриндиқларда чайқалиб, гаплашиб ўтиришади. Улар ўтирган гиламчада аллақандай муҳим сартлар ярим ёнбошлаб, «чилим» (катта трубка) тутатади. Кўчанинг ўртасида аравалар юради, лекин кўпинча эшак ва от минишади, кўпинча иккитадан бўлиб, бири иккинчисининг орқасидан юради. Баланд юк ортган туя карвонларида йўлда ҳаракатланиш муҳимдир. Мен ҳар доим трамвай деразасидан қарайман ва ҳамма нарса ажойиб ва қизиқарли кўринади.

Мана, охирги бекат, трамвай бошқа юрмайди – Эски шаҳар бошланади. Биз пастга тушдик ва бозорга йўл олдик. Бу ерда руслар деярли йўқ, ҳаммаси сартлар. Тасаввур қилиш қийин бўлган кир-чир, чанг, пашшалар бўлишига қарамай, лекин бу ер қандай ўзига хос гўзал! Шаҳризода эртакларини эслатади. Агар шундай атаб бўлса, ароба ўтадиган тор кўчалар мавжуд.

«Дом»лар – лекин аслида бу ерда «дом»лар нима дейилишини билмайман? Бу ном бошқа нарсани англатади. Деворлар, тўсиқлар, айвонлар, йўлаклар, хиёбонларнинг лабиринтлари – барчаси лойдан, кичик деразалардан қурилган. Сув ичиладиган ифлос ариқлар. Сартлар чўккалаб ўтирадиган, чой ичадиган, чилим тутатадиган ва суҳбатлар қурадиган «чойхона». Бу ерда печ кўчада ёқилади ва унда новвой ўзига хос нон ёпади – жуда ёқимли кўринишга эга катта пиширилган думалоқ нонлар.

Дўконлар жуда кўп, улар ҳамма нарсани сотадилар – айниқса мевалар кўп. Ҳамма жойда ажойиб узум, қовун, тарвузга кўз тушади. Дўконлар ёнида буюмлар – ёрқин белбоғлар, матолар осилган. Катта бўлаклардаги маҳаллий шакар (новвот), жуда катта ҳажмдаги қандолатлар ва ёрқин қоғоз бўлакларида ширинликлар ҳам сотилмоқда. Ҳамма «Тошкент гўзаллиги» шу ерда – майда сартлар, қандай ёқимли! Туклар билан безатилган мафтункор юзлар, пат билан безатилган ёрқин дўппиларда жўшқин порлаб турган қоракўзлар – улар жаннат қушларига ўхшайди. Катталар қанчалик бефарқ бўлишса, фарзандлари шунчалик жонли ва қувноқ ўйнашади. Биз бир гуруҳ мактаб ўқувчиларини учратдик, улар озгина рус тилида гаплашишди. Улар ўқиш учун рус мактабида кетаётганликларини айтишди. Улар бизни трамвай олдига олиб боришди, хайрлашишди ва уларнинг қувноқ ва улуғвор чеҳралари узоқ вақт хотирамда қолди.

Қандайдир тилсимли, қандайдир жозибали ҳиссиёт бош-оёқ ўралган ғалати кийимда сфинкслар каби кўчаларда ҳаракатланаётган аёлларнинг кўрганда юзага келди. Юзларига қора дока солинган чойшаб тушиб турибди. Бу гуллаб-яшнаган шаҳардаги фақатгина бу маъюс бир хил қоматлар номувофиқликни келтириб чиқаради. Кўпчилик болаларини қўлини кесиштириб, орқасига кўтариб юришади.

Шаҳарнинг рус қисмида аллақандай бошқача муҳит. Бу ерда сартлар бинолари кам. Кўчалар гавжум, кенг, мирзатераклар билан ўралган, трамвай юради, жуда яхши дўконлар мавжуд. Aёллар гимназияси учун яхши бино, буюк князь ² томонидан сарт услубида қурилган театр. Истироҳат боғи орасида Кауфман ҳайкали бор.

Руслар баъзан йўлаклардан ўтишади, лекин кўпроқ сартлар. Экипаж билан бир қаторда ароба ва туялар ҳам бор. Бундан ташқари, чанг жуда кўп, аммо барибир нисбатан тоза. Умуман олганда, рус шаҳри аксарият уезд шаҳарларимизга қараганда яхшироқ кўринади. Шарқона таассурот берадиган гўзаллик ҳақида гапирмаса ҳам бўлади. Aфсуски, бизнинг ихтиёримизда вақт етишмади. Акс ҳолда мен ушбу гўзал шарқий шаҳарда яна бир неча кунни ўтказишдан хурсанд бўлардим».

Изоҳлар:
1. Ўзбек халқи таркибига кирган Ўрта Осиёнинг муқим аҳолиси.
2. Буюк князь Николай Константинович (1850-1918), император Николай IIнинг амакиваччаси. У Тошкентда яшаган. Катта тадбиркор ва саховатпеша.